Numer 1 (58) 2009

Projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności  ubezpieczeniowej  i reasekuracyjnej  (Solvency II) należy traktować jako najważniejszą regulację dotyczącą rynkuubezpieczeniowego, zwiększającą bezpieczeństwo jego funkcjonowania, a tym samym wzmacniającą jego pozycję na rynkach usług finansowych. Nadzór nad grupą (group supervision) i związany z nim mechanizm wsparcia grupowego (group suport) uznawany jest za fundamentalny element projektu dyrektywy. Ale właśnie zapisy dotyczące tej problematyki budzą wiele kontrowersji. Analiza zapisów dotyczących tej tematyki może skłaniać do wniosku, że proponowane rozwiązania, szczególnie w zakresie nadzoru wiodącego, trudno uznać za optymalne z punktu widzenia interesów wszystkich europejskich rynków ubezpieczeniowych. Wydaje się, że większy efekt synergii może być uzyskany przez lepszą pracę kolegiów nadzorczych, niż przyjęcie za pewnik tezy, że wiodące nadzory z kilku państw europejskich lepiej  wywiążą się z obowiązków  nadzorczych nad spółkami macierzystymi i spółkami córkami, niż ściśle współpracujące ze sobą organy nadzoru z zainteresowanych państw członkowskich. W związku z tym, tworzenie wiodącego organu nadzoru oraz forsowanie przez Komisję Europejską i CEA mechanizmu wsparcia grupowego, w kształcie proponowanym przez te podmioty, zdaniem autora tego artykułu, nie służy zwiększaniu bezpieczeństwa na tym rynku i podwyższaniu jego efektywności oraz konkurencyjności.

Po nowelizacji kodeksu cywilnego wszystkie zakłady ubezpieczeń dostosowały zapisy stosowanych wzorców umownych do zmienionych przepisów. Niejednolita praktyka w zakresie nieuregulowanym przez  przepisy (ubezpieczenia OC,  zdrowotne)  w dużej części wynika jednak z braku regulacji ustawowych. W grupie przepisów wymagających komentarza, a także stosownych uściśleń w umowie ubezpieczenia, na pierwszym miejscu znajdują się normy zawierające klauzule generalne lub pojęcia niedookreślone. Brokerzy w Polsce zawsze uczestniczyli twórczo w pracach nad umową ubezpieczenia.Umożliwia to kwalifikacja przepisów o umowie ubezpieczenia jako przepisów semiimperatywnych, dokonana  przez prof. Jana Łopuskiego ponad dwadzieścia lat temu. Nowe klauzule, o które po zmianie kodeksu cywilnego brokerzy powinni ubiegać się u ubezpieczycieli w imieniu swoich klientów, to m.in.:

• klauzula definicji ubezpieczającego – uściślająca zasięg podmiotowy sankcji za naruszenie obowiązków ubezpieczającego
• klauzula powinności ubezpieczającego – wprowadzająca sankcję za naruszenie obowiązków, uzależnioną od wykazania przez ubezpieczyciela co najmniej rażącego niedbalstwa po stronie ubezpieczającego
• klauzula wypowiedzenia umowy ubezpieczenia – umożliwiająca ubezpieczającemu wypowiedzenie umowy zawartej na czas określony
• klauzula ważnych powodów wypowiedzenia umowy przez ubezpieczyciela – usuwająca z ogólnych warunków stosowane często rozszerzające interpretacje tego pojęcia przez ubezpieczycieli
• klauzula początku odpowiedzialności ubezpieczyciela – usuwająca wątpliwości co do początku odpowiedzialności ubezpieczyciela w przypadku odroczenia płatności składki lub jej pierwszej raty w stosunku  do daty początku okresu ubezpieczenia
• klauzula istotnej zmiany prawdopodobieństwa wypadku – ułatwiająca stosowanie tego  pojęcia, o którym mowa w art. 816 k.c.
• klauzula zbycia przedmiotu ubezpieczenia majątkowego – utrzymująca ochronę ubezpieczeniową  w najczęściej spotykanych, „formalnych” przypadkach zmiany własności mienia
• klauzula włączenia rażącego niedbalstwa ubezpieczającego – rozszerzająca ochronę ubezpieczeniową w ubezpieczeniu mienia na skutki rażącego niedbalstwa reprezentantów ubezpieczającego
• klauzula reprezentantów – włączająca jednoznacznie ryzyko winy umyślnej i rażącego  niedbalstwa pracowników przedsiębiorstwa
• klauzula rezygnacji z regresu – uniemożliwiająca ubezpieczycielowi kierowanie regresu w stronę pracowników ubezpieczonego.

Zgodnie z art. 385¹ § 1 k.c., wprowadzonym w wyniku implementacji dyrektywy 93/13 EWG  o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich, postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeśli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Sankcja przewidziana w powołanym przepisie prawnym sprawiła, że pojęcie dobrych obyczajów stało się podstawowym  kryterium oceny wzorców umownych i istotnym problemem w procesie stosowania  prawa przy rozstrzyganiu konkretnych spraw z zakresu umów ubezpieczenia, jako z zasady umów adhezyjnych. Pojęcie dobrych obyczajów ma wymiar  aksjologiczny  i powstaje pytanie, gdzie należy szukać owych systemów wartości, norm postępowania, do których odsyłają przepisy. Obecnie jeszcze trudno – jako punkt odniesienia  rozumienia treści ww. pojęcia – odwoływać się do  norm postępowania powszechnie przestrzeganych w praktyce ubezpieczeniowej i ocenianych jako dobre.W tej sytuacji szczególnej wagi nabiera właściwe ukształtowanie i rozumienie ww. pojęcia, odwołującego się co do zasady ogólnej do powszechnie uznanych w kulturze europejskiej wartości,  które zostały wyartykułowane w odniesieniu  do wzorców umownych w preambule cytowanej dyrektywy i ich dalsza konkretyzacja następuje w orzecznictwie sądowym. Właściwe rozumienie pojęcia dobrych obyczajów ma dla działalności ubezpieczeniowej kapitalne znaczenie. Rola kontrolna, jaką w prawie cywilnym i orzecznictwie przypisano dobrym obyczajom w odniesieniu do ubezpieczeniowych wzorców umownych, zostanie wypełniona, gdy normy te będą obowiązywać  w sensie przypisanym normom obyczajowym – siłą społecznego nawyku.Z przedstawionej charakterystyki stosowania zasad dobrych obyczajów w relacjach ubezpieczyciela z konsumentem  zdaje się wynikać ważny wniosek de lege ferenda, że konieczne jest wprowadzenie również  do polskiego prawa  ubezpieczeniowego wymogu uzyskiwania przez ubezpieczyciela potwierdzenia przyjęcia przez konsumenta do wiadomości klauzul, co do których należy  ze względu na ich charakter – w myśl dobrych obyczajów – upewnić się, czy zostały przez kontrahenta uświadomione i zrozumiane. Klauzule te winny być, dla swej skuteczności, wyraźnie konsumentowi wskazane przed zawarciem umowy, wyeksponowane i przez konsumenta podpisane. Proponowane zmiany legislacyjne, w ocenie autorki, przyczyniłyby się  do usunięcia jednej z najczęściej wskazywanych w orzecznictwie podstaw negatywnej oceny ubezpieczeniowych wzorców umownych,  która to ocena, w obecnym stanie prawnym, opiera się w dużej mierze na intuicji organu orzekającego.

Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 z późn.zm.) nakłada na ubezpieczyciela  oferującego konsumentom zawarcie umowy ubezpieczenia szereg obowiązków, w tym obowiązek honorowania uprawnienia konsumenta do odstąpienia od umowy bez podania przyczyny w terminie 30 dni od dnia poinformowania go o zawarciu umowy.Z analizy informacji podanych na stronach internetowych ubezpieczycieli wynika, że w przypadku obowiązkowych ubezpieczeń OC posiadaczy pojazdów mechanicznych ten szczególny obowiązek nie jest respektowany. Zakłady ubezpieczeń powołują się przy tym na przepisy ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 z późn. zm.), które określają przypadki zakończenia tego stosunku ubezpieczenia obowiązkowego. Artykuł ten jest próbą przedstawienia relacji między przepisami o odstąpieniu objętymi ustawą o ochronie praw konsumentów oraz przepisami o ubezpieczeniach obowiązkowych, a także próbą odwołania się do wartości, które mogą przyświecać zwolennikom oraz przeciwnikom przyznania konsumentom prawa odstąpienia od umowy OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Autor uznaje w konsekwencji, że ochronie praw konsumenta, jako słabszej strony umowy ubezpieczenia, należy dać pierwszeństwo przed ochroną praw poszkodowanego w wypadku ubezpieczeniowym, którego ochronę regulują inne przepisy. Ponadto, co bardzo istotne, tylko przyjęty przez autora wynik rozumowania pozwala na dokonanie wykładni przepisów powyższych aktów prawnych w sposób zgodny z odpowiednimi regulacjami wspólnotowymi (dyrektywa 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 września 2003 r. dotycząca sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniająca dyrektywę Rady 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE, Dz.Urz. L 271, 09/10/2002, s. 0016-0024).

Jednym z specyficznych rozwiązań wyróżniających towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW) od zakładów ubezpieczeń działających jako spółki akcyjne jest instytucja dopłat. Obecnie TUW-y mają niewielkie znaczenie na polskim rynku ubezpieczeniowym, stąd niewielka liczba publikacji jest poświęcona zagadnieniom związanym z TUW-ami, w tym dopłatom. Towarzyszy temu brak szczegółowych regulacji prawnych tej instytucji w ustawie o działalności ubezpieczeniowej. Pojawia się także pytanie o możliwość zastosowania do TUW-ów przepisów kodeksu spółek handlowych, dotyczących dopłat wspólników spółek z o.o. Istniejące uregulowania wskazują na statut towarzystwa, w którym obowiązek wnoszenia dopłat musi być wpisany, aby można było z nich skorzystać. Poza tym przepisy nie regulują już szczegółowo tej instytucji, zostawiając wiele miejsca na kształtowanie rozwiązań przez same towarzystwa. Należy jednak uwzględnić inne prawne ograniczenia, a największe znaczenie ma w interesującym nas przypadku ustawa o rachunkowości. Autor próbuje odpowiedzieć na pytania, czym są dopłaty  w TUW-ach  i  do czego służą.Przyjmując założenie „bezpośredniego” wpływu dopłat na sprawozdanie finansowe towarzystwa kolejnym pytaniem jest, do której pozycji sprawozdania finansowego należy odnieść dokonane wpłaty? Wydaje się, że ustawodawca zostawił tu swobodę członkom towarzystw i możliwe są różne rozwiązania. Następnie przedmiotem analizy autora są następujące zagadnienia: wysokość dopłat, wskazanie osób zobowiązanych do ich wniesienia, jaki organ powinien podejmować decyzję o konieczności wniesienia dopłat, czy dokonane dopłaty mogą zostać zwrócone po pokryciu strat.Dopłaty są wygodnym i prostym narzędziem zarządzania ryzykiem. Patrząc na nie z tej perspektywy warto jeszcze zwrócić uwagę  na ich rolę jako surogat ekonomiczny umów reasekuracji.