Numer 2 (59) 2009

Rosnąca rola i znaczenie edukacji finansowej spowodowana jest przede wszystkim szybkim rozwojem, zwłaszcza w ostatniej dekadzie, wielu usług finansowych. Integracja rynków finansowych i rozwój elektronicznych kanałów dystrybucji produktów finansowych znacząco poszerzyły zakres i możliwości dostępu do tych usług. Jednak dla wielu obywateli produkty te są zbyt skomplikowane, a informacja ich dotycząca niezbyt zrozumiała. Wśród wielu inicjatyw międzynarodowych dotyczących rozwoju edukacji finansowej wyróżnić należy realizowany pod patronatem OECD program IGFE (International Gateway for Financial Education), wspierane przez Komisję Europejską internetowe narzędzie edukacyjne dla dorosłych – DOLCETA oraz działalność powołanej przez Komisję Europejską grupy ekspertów do spraw edukacji finansowej. Nie można jednak tworzyć modelu edukacji ubezpieczeniowej, czy szerzej: finansowej dla wszystkich państw Unii Europejskiej. W związku z tym w każdym z krajów członkowskich UE powinny być dokładnie oszacowane potrzeby edukacyjne i możliwości ich zaspokojenia przy uwzględnieniu konkretnych potrzeb grup docelowych oraz poziomu rozwoju rynku ubezpieczeniowego. W Polsce programy edukacyjne w zakresie usług finansowych realizowane są przez wiele agend państwowych, stowarzyszenia, fundacje, szkoły wyższe i organizacje oświatowe. Jednak dotychczasowe efekty ich działań trudno uznać za imponujące. W związku z tym powinna być opracowana narodowa strategia w zakresie edukacji finansowej. Z racji zadań nałożonych na KNF przez ustawę, rola inicjatora i koordynatora wszelkich działań zmierzających do opracowania tej strategii powinna być powierzona Komisji Nadzoru Finansowego.

Celem niniejszego artykułu jest analiza najważniejszych zagadnień wiążących się z implementacją do polskiego prawa ubezpieczeń gospodarczych dwóch dyrektyw – dyrektywy 2005/68/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 listopada 2005 r. w sprawie reasekuracji oraz dyrektywy Rady 2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 r., wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług. Autorzy przedstawiają ewolucje wskazanych aktów prawa wspólnotowego oraz przebieg ich „instalowania” w rodzimym porządku prawnym. W zakresie reasekuracji artykuł podejmuje m.in. problematykę techniki legislacyjnej przyjętej w toku implementacji dyrektywy 2005/68, rozwiązania definicyjne dotyczące pojęcia działalności reasekuracyjnej i wątpliwości z nimi związane, koncepcję towarzystw reasekuracji wzajemnej i jej krytykę czy wreszcie przedstawia ustawodawstwa innych państw. Co się tyczy implementacji dyrektywy 2004/113, to autorzy podejmują polemikę z nowymi instytucjami, wprowadzonymi do ustawy o działalności ubezpieczeniowej w art. 18a i 18b. Artykuł zamykają wnioski ogólne oraz postulaty de lege ferenda.

Z dochodzeniem roszczeń od zakładu ubezpieczeń wiążą się obowiązki zarówno po stronie osób uprawnionych do świadczenia z tytułu ubezpieczenia, jak i po stronie zakładu ubezpieczeń. Niektóre obowiązki, w celu zabezpieczenia roszczeń przed zarzutami zakładu ubezpieczeń, powinny być spełnione przede wszystkim przez ubezpieczającego, bezpośrednio po nastąpieniu wypadku ubezpieczeniowego, jeszcze przed zgłoszeniem roszczenia. Podstawowym etapem postępowania w sprawach roszczeń jest tzw. postępowanie likwidacyjne prowadzone przez zakład ubezpieczeń, którego celem jest ustalenie zasadności roszczenia i jego wysokości. Prawo ubezpieczeniowe zawiera szereg przepisów prawnych normujących tok postępowania, wymagane czynności osób uprawnionych i zakładu ubezpieczeń oraz inne kwestie związane z dochodzeniem roszczenia. Określają one również sankcje, jakie mogą być stosowane wobec ubezpieczającego i innych osób uprawnionych za niespełnienie obowiązków wynikających z przepisów prawa lub umowy oraz skutki niespełnienia w terminie świadczenia przez zakład ubezpieczeń.

Obecnie kolizyjne prawo ubezpieczeniowe w Unii Europejskiej jest rozwarstwione. Do umów ubezpieczeniowych w państwach członkowskich Unii stosuje się trzy różne zestawy przepisów, a mianowicie: Konwencję Rzymską o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, reguły kolizyjne zawarte w tzw. dyrektywach ubezpieczeniowych oraz autonomiczne krajowe normy kolizyjne. Wybór, który z tych systemów prawnych znajduje zastosowanie w konkretnych przypadkach zależy od tego, czy ryzyko objęte umową zlokalizowane jest na terytorium państwa członkowskiego Unii i czy ubezpieczyciel ma siedzibę w kraju unijnym. Ten stan prawny wkrótce ulegnie radykalnej zmianie, gdyż z dniem 17 grudnia 2009 r. jedynym źródłem kolizyjnego prawa ubezpieczeniowego będzie rozporządzenie Rzym I, którego przepisy zostały omówione w niniejszym artykule. Niestety przyjęcie tego rozporządzenia nie doprowadzi do stworzenia jednolitego reżimu prawnego dla umów ubezpieczeniowych. Wynika to przede wszystkim z faktu, że art. 7 tej regulacji („Umowy ubezpieczenia”) nie znajduje zastosowania do wszystkich kontraktów ubezpieczeniowych, a jedynie do umów dotyczących dużych ryzyk, a także ryzyk masowych zlokalizowanych na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej. Przepisy właściwe dla umów ubezpieczenia ryzyk masowych umiejscowionych poza granicami Unii określone są w art. 3 i 4, a w przypadku umów konsumenckich w art. 6 tego rozporządzenia.

Przedmiotem rozważań publikacji jest dopuszczalność stosowania klauzuli rebus sic stantibus w celu podwyższenia, a w zasadzie „reaktywowania” sumy gwarancyjnej, która została wyczerpana w toku wypłaty świadczenia ubezpieczeniowego. Dotyczy to przede wszystkim obowiązkowych ubezpieczeń OC. W artykule podane są przykłady rozstrzygnięć sądów polskich dotyczące zastosowania klauzuli rebus sic stantibus w ubezpieczeniach OC; niektóre z tych orzeczeń spotkały się ze zdecydowaną krytyką ze strony przedstawicieli doktryny prawa. Autorka stwierdza, że wprowadzony do kodeksu cywilnego nowelą z 28 lipca 1990 r. art. 357¹ k.c. traktowany jest jako postanowienie, które wprowadza instytucję o charakterze wyjątkowym. Podstawowym warunkiem zastosowania tej klauzuli jest nadzwyczajna zmiana stosunków. I rozważa – czy w tej sytuacji zmianę stanu prawnego można w ogóle traktować jako nadzwyczajną zmianę stosunków. Niezależnie od postulatów de lege ferenda autorka stwierdza w podsumowaniu, że na tle omawianych trudności oraz wątpliwości łączących się z sumą gwarancyjną słuszne wydaje się rozwiązanie francuskie – brak limitu sumy gwarancyjnej w ubezpieczeniach OC obowiązkowych.

W artykule krytycznej analizie poddane zostały wybrane przepisy projektu ustawy wymienionej w tytule. Opisywane przepisy wyróżniają się na niekorzyść z projektu ustawy, który jest przez autora zasadniczo oceniany pozytywnie. Pierwsza z analizowanych propozycji legislacyjnych dotyczy uchylenia art. 5a ustawy o ubezp. obow., który stanowi o „milczącym” zawarciu umowy ubezpieczenia obowiązkowego, gdy ubezpieczyciel nie odpowiada na skierowaną doń ofertę zawarcia umowy. Uchylenie tego przepisu powodowałoby istotne osłabienie pozycji prawnej osób obciążonych obowiązkiem ubezpieczenia, które w żaden praktycznie skuteczny sposób nie mogłyby wymóc przyjęcia przez ubezpieczyciela skierowanej doń oferty ubezpieczenia. W artykule znalazły się sugestie dotyczące sposobu udoskonalenia brzmienia artykułów: 10 ust.1, 18 ust. 1, 31, 32 , 41 ustawy o ubezp. obow., których brzmienie proponowane przez projektodawców pozostaje w sprzeczności z regułami ogólnymi prawa cywilnego i prawa ubezpieczeniowego. Wiele uwagi poświęcono analizie regulacji prawnej dotyczącej odstąpienia przez konsumenta od umowy ubezpieczenia obowiązkowego zawartej na odległość, dostrzegając niezgodność rozwiązań zawartych w projekcie ustawy z ustawodawstwem Wspólnot Europejskich.

W niniejszym artykule omówiono fundamentalną dla ubezpieczenia OC rolników kwestię zasad, w oparciu o które ubezpieczony może ponosić odpowiedzialność cywilną deliktową za wyrządzoną szkodę. Odpowiedź, czy w danej sytuacji ubezpieczony odpowiada na zasadzie winy, czy też na zasadzie ryzyka ma bowiem ogromne znaczenie praktyczne dla działalności ubezpieczycieli. Autor przedstawia argumenty za tezą, iż odpowiedzialność cywilna rolników może kształtować się różnie – w zależności od danej sytuacji. Wbrew utartemu w orzecznictwie oraz doktrynie poglądowi, dla ewentualnej odpowiedzialności rolnika na zasadzie ryzyka nie ma znaczenia fakt uznania go za przedsiębiorcę prowadzącego przedsiębiorstwo (czyli gospodarstwo) wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody. Znaczenie ma natomiast fakt, że dana szkoda jest związana z tym ruchem gospodarstwa rolnego, do którego dochodzi na skutek użycia sił przyrody. Przyjmowane przez sądy i doktrynę rozszerzające rozumienie art. 435 § 1 k.c. prowadzi do wniosków aksjologicznie niemożliwych do zaakceptowania oraz do wewnętrznej sprzeczności pomiędzy poszczególnymi przepisami k.c. o odpowiedzialności cywilnej deliktowej