Numer 4 (65) 2010

W nowej strategii Unii Europejskiej na rzecz zatrudnienia i wzrostu gospodarczego – Europa 2020 szczególne miejsce przypadło problematyce wykluczenia społecznego. Coraz istotniejszym elementem tego wykluczenia staje się wykluczenie finansowe. Związane jest to z tym, że w ostatnich latach znaczenie usług finansowych w życiu mieszkańców Europy znacząco wzrosło. Dostęp do podstawowych usług finansowych stał się niezbędny dla zapewnienia pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i gospodarczym danego kraju. W definicji wykluczenia finansowego uwzględnia się jego dwa wymiary – dostępność i zakres korzystania z usługi finansowej. Charakter wykluczenia w każdym z tych wymiarów uzależniony jest od czynników kulturowych, edukacyjnych, technicznych, geograficznych, a także od sposobu oceny ryzyka czy zakresu gwarancji. Dotyczy to również usługi ubezpieczeniowej. Zakres korzystania z usługi ubezpieczeniowej jest zdeterminowany nie tylko dostępnością i ceną, ale i poziomem świadomości ubezpieczeniowej, w ujęciu dynamicznym, powiązanym z edukacją. W związku z tym często konsumenci nie korzystają z usługi ubezpieczeniowej tylko dlatego, że nie wiedzą, w jakim zakresie ubezpieczenia mogą im zagwarantować bezpieczeństwo ekonomiczne.

Artykuł przedstawia zagadnienia związane z przepisami regulującymi użycie kryterium płci jako czynnika wpływającego na wysokość składki lub świadczenia ubezpieczeniowego w Polsce i w Unii Europejskiej w kontekście sprawy C-236/09 toczącej się przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Autorzy przedstawili podstawowe regulacje polskie oraz wspólnotowe dotyczące użycia kryterium płci dla potrzeb ubezpieczeń oraz uwarunkowania związane z wprowadzeniem takich przepisów i ich doniosłość dla rynku ubezpieczeniowego. Szczegółowo opisano sprawę C-236/09 oraz opinię na ten temat Rzecznika Generalnego Juliane Kokott z dnia 30 września 2010 r. Przedstawiono ponadto reakcje europejskiego rynku ubezpieczeniowego na wspomnianą powyżej opinię Rzecznika Generalnego, a także podstawowe wnioski raportu przygotowanego na zlecenie Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans, tzw. „Civic Study” w zakresie związanym ze stosowaniem kryterium płci w sektorze ubezpieczeniowym oraz stanowisko CEA dotyczące rekomendacji zawartych w raporcie. W artykule dokonano próby analizy możliwych konsekwencji wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE dla polskiego oraz europejskiego rynku ubezpieczeń, w szczególności w zakresie problemów mogących wyniknąć na tym tle w związku z polskimi przepisami prawa oraz możliwego podwyższenia wysokości składek obliczanych bez uwzględniania kryterium płci.

Od blisko 10 lat w ramach Komisji Europejskiej toczą się prace nad stworzeniem ujednoliconego systemu funduszy gwarancyjnych na wypadek upadłości zakładów ubezpieczeń na obszarze Unii Europejskiej. W lipcu 2010 r. Komisja Europejska przedstawiła Białą Księgę na ten temat wraz z załączoną metodologią i próbą oceny skutków prawnych wdrożenia tej regulacji. W artykule zostało również zaprezentowane stanowisko Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego jako podmiotu instytucjonalnego, do którego z punktu widzenia Polski, te propozycje Komisji Europejskiej miałyby zastosowanie.

Przemiotem zainteresowania Autorek artykułu jest instytucja karencji w umowie ubezpieczenia, a ściślej – zastosowanie tej instytucji w kontekście przepisów konsumenckich. Ze względu na fakt, iż wprowadzenie karencji oznacza istnienie okresu wyczekiwania, czyli czasu, jaki musi upłynąć od momentu powstania stosunku ubezpieczenia do momentu rozpoczęcia odpowiedzialności ubezpieczyciela, implikuje to problem opłacania składki ubezpieczeniowej za ten okres. Zagadnienie to było jednym z kluczowych wątków raportu Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów(UOKiK) z przeprowadzonej w 2006 r. kontroli warunków, na jakich zawierane są z konsumentami umowy w zakresie ubezpieczeń majątkowych i osobowych, gdy stwierdzono nieprawidłowości w redagowaniu wzorców umownych w tym zakresie. Dwie z decyzji UOKiK wydanych w następstwie kontroli, uznających stosowanie okresu karencji, a w szczególności obowiązek opłacania składki przez konsumenta w okresie karencji, za sprzeczne z kodeksem cywilnym i naruszające zbiorowe interesy konsumentów, doczekały się rozstrzygnięć sądowych. Wyroki są odmienne pomimo zbliżonej sytuacji faktycznej i prawnej. Kwestia dopuszczalności pobierania przez ubezpieczyciela składki w okresie, w którym nie udziela ochrony ubezpieczeniowej, jest przez Autorki rozpatrywana także z perspektywy niedozwolonych postanowień umownych (tzw. klauzul abuzywnych). De lege ferenda w artykule sformułowano postulat uregulowania karencji w aktach prawnych, aby nie pozostawiać wątpliwości praktyce obrotu ubezpieczeniowego.

W niniejszym artykule zostały opisane – na podstawie przykładów dotyczących spraw ubezpieczeniowych – mankamenty dotyczące polskich rozwiązań w zakresie uznawania postanowień wzorca umownego za niedozwolone postanowienia umowne (tzw. „klauzule abuzywne”). Zdaniem autora istota tej wadliwości sprowadza się do faktu, iż przedmiotem rozstrzygnięć są wyrwane z kontekstu postanowienia – cytaty z wzorców umownych. Powoduje to wiele wątpliwości dotyczących tego, na czym polega abuzywność danego postanowienia zacytowanego w wyroku, a następnie wpisanego do rejestru niedozwolonych postanowień umownych. Postanowienia muszą być oceniane w kontekście całego wzorca umownego – dlatego z dwóch takich samych postanowień (znajdujących się w innych wzorcach) jedno może być abuzywnym, drugie zaś nie. Tymczasem, wpisanie danego postanowienia do rejestru automatycznie przesądza abuzywność każdego takiego samego postanowienia, co ma szczególne znaczenie w kontekście decyzji Prezesa UOKiK. Autor proponuje przyjęcie alternatywnego rozwiązania. Wyroki sądów oraz wpisy do rejestru dotyczyłyby tworzonych przez SOKiK na gruncie danej sprawy reguł ogólnych i abstrakcyjnych, które odnosiłyby skutek analogiczny jak przykłady klauzul wymienione w art. art. 385 (3) k.c.